ΤΟ ΛΑΙΚΙΣΤΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Το λαϊκιστικό φαινόμενο στη συγκυρία της υγειονομικής κρίσης

                                                                                                                                   του Αλέξανδρου Κεσσόπουλου                   

                                                                           καθηγητής στο τμήμα         Πολιτικής Επιστήμης Παν Κρήτης         

 (Το άρθρο του κ Κεσσόπουλου, αντλήθηκε δημοσίευση στο ινστιτούτο ΕΝΑ)

Κατα   τη   διάρκεια   της   τελευταίας   δεκαετίας,   στον   επιστημονικό   και δημόσιο λόγο έχει υποστηριχθεί ότι μία από τις εκδοχές του λαϊκιστικού φαινομένου,   αυτή   του   αυταρχικού   και   αντιφιλελεύθερου   λαϊκισμού, αποτελεί  ενδεχομένως  τη  μεγαλύτερη  απειλή  για  τη  σύγχρονη  φιλελεύθερη δημοκρατία. 

Στο  πλαίσιο  της  σχετικής  ανάλυσης  για  τα  βασικά  χαρακτηριστικά αυτού  του  είδους  του  λαϊκιστικού  λόγου,  ξεχωρίζουν  κατά  βάση  τα  εξής  τρία στοιχεία:

α) αρθρώνεται από έναν χαρισματικό ηγέτη,

 β) χωρίζει την κοινωνία σε δύο  στρατόπεδα  (εμείς/αυτοί)  και  παρουσιάζει  ως  ομοιογενές  καθένα  από  αυτά,

 γ) έχει αντι-πλουραλιστικό χαρακτήρα, καθώς απαξιώνει ηθικά τον αντίπαλο και αρνείται να αναγνωρίσει οποιαδήποτε, έστω σχετική, αξία στο επιχείρημά του.

 Στη  χώρα  μας,  η  δημόσια  συζήτηση  γύρω  από  τους  κινδύνους  που  εγκυμονεί το  λαϊκιστικό  φαινόμενο  άρχισε  να  υποχωρεί  μετά  την  εκλογική  νίκη  της  Νέας Δημοκρατίας  τον  περασμένο  Ιούλιο,  ενώ  τις  τελευταίες  εβδομάδες,  μετά  το ξέσπασμα  της  πανδημίας,  έχει  αρχίσει  να  διατυπώνεται  με  συστηματικό  τρόπο η  άποψη  ότι  το  ελληνικό  πολιτικό  σύστημα  διαχειρίζεται  με  σύνεση  την  κρίση, χωρίς  να  ενδίδει  στις  σειρήνες  του  λαϊκισμού.

 Είναι,  όμως,  έτσι  τα  πράγματα;

 Αν επιχειρήσουμε να συγκρίνουμε τον καθημερινό λόγο τόσο της πολιτικής εξουσίας όσο  και  των  συστημικών  μέσων  ενημέρωσης  με  τα  βασικά  χαρακτηριστικά του  λαϊκιστικού  φαινομένου  που  αναφέρθηκαν  παραπάνω,  θα  καταγράψουμε περισσότερες συγκλίσεις ή αποκλίσεις;

Α)  Τον  τελευταίο  μήνα  βρίσκεται  σε  εξέλιξη  μια  επικοινωνιακή  καταιγίδα,  η οποία  προβάλλει  ως  κεντρικό  μήνυμα  τις  αρετές  της  χαρισματικής  ηγεσίας.  Τα θετικά  σχόλια  και  οι  έπαινοι  δεν  αφορούν  καν  την  κυβέρνηση,  η  οποία  σε  μια κοινοβουλευτική  δημοκρατία  λειτουργεί  ως  συλλογικό  όργανο,  αλλά  εστιάζουν αποκλειστικά  στο  πρόσωπο  του  πρωθυπουργού.  Είναι  χαρακτηριστική  η  φράση «Εγώ και η καραντίνα» την οποία επέλεξε πρόσφατα ως τίτλο για τη συνέντευξη του πρωθυπουργού μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα.

Β)  Το  σημερινό  δίπολο  «εμείς/αυτοί»  βασίζεται  στο  αφήγημα  περί  της  ανάγκης εθνικής ομοψυχίας σε συνθήκες πολέμου και, κατά συνέπεια, θέτει στο στόχαστρο οποιαδήποτε άποψη ασκεί κριτική σε κάποια πτυχή της κυβερνητικής πολιτικής. Για  παράδειγμα,  ακόμη  και  οι  επικλήσεις  των  ανακοινώσεων  του  Παγκόσμιου Οργανισμού  Υγείας  σχετικά  με  την  ανάγκη  πραγματοποίησης  τεστ  σε  μαζική κλίμακα  αντιμετωπίζονται  από  τον  κυρίαρχο  λόγο  ως  ανεύθυνες  κραυγές,  οι οποίες όχι μόνο δεν χωρούν στο «εμείς», αλλά επιπλέον υπονομεύουν την εθνική προσπάθεια σε κρίσιμες ώρες.

 Γ)  Στην  παρούσα  κατάσταση  έκτακτης  ανάγκης  η  κυρίαρχη  αφήγηση  φροντίζει να εκτοπίσει από το πολιτικό πεδίο την έννοια του πλουραλισμού. Αφού καταστεί σαφές  ότι  τα  αρμόδια  κρατικά  όργανα  παλεύουν  για  τη  σωτηρία  ολόκληρου  του Έθνους,  στη  συνέχεια  επιχειρείται  η  μονοπώληση  της  αλήθειας.  Όχι  μόνο  της πολιτικής,  αλλά  και  της  επιστημονικής.  Από  τη  στιγμή  που  το  εθνικό  συμφέρον προβάλλεται    ως    μονοσήμαντη    έννοια,    κάθε    διαφορετική    πρόσληψή    του αντιμετωπίζεται  ως  εχθρική,  ενώ  ο  φορέας  της  αμφισβήτησης  απαξιώνεται  και λοιδορείται  στη  δημόσια  σφαίρα.  Είναι  χαρακτηριστικό  ότι  δημοσιογράφος  σε διαδικτυακή εφημερίδα υψηλής αναγνωσιμότητας έγραψε πριν λίγες μέρες άρθρο, το οποίο απευθυνόταν σε πανεπιστημιακό καθηγητή τοξικολογίας και έφερε τον τίτλο: “Αν ο κύριος [...] θέλει δημοσιότητα, να πάει στο Δελφινάριο».

Όπως  έγραφε  ο  Joseph  Schumpeter,  σε  συνθήκες  κρίσης  το  κράτος  έχει  την τάση  να  εγκαταλείπει  τον  ανταγωνιστικό  και  να  υιοθετεί  έναν  μονοπωλιακό τύπο  ηγεσίας.  Μια  τέτοιου  είδους  αλλαγή  στον  τρόπο  άσκησης  της  κρατικής εξουσίας  συνεπάγεται  αναπόδραστα  και  δύο  συγκεκριμένες  μετατοπίσεις  στον κυρίαρχο λόγο.

Από τη μία πλευρά η έννοια της διακυβέρνησης προσωποποιείται και  ταυτίζεται  με  τις  αρετές  του  ηγέτη,  ενώ  από  την  άλλη  η  κριτική  σκέψη περιθωριοποιείται και η δημοκρατική αντιπαράθεση αναστέλλεται.

Στο βαθμό που οι  δύο  αυτές  τάσεις  επιβεβαιώνονται  στην  παρούσα  συγκυρία  της  υγειονομικής κρίσης, καθίσταται μάλλον σαφές ότι, σε τελευταία ανάλυση, οι έννοιες του ορθού και του αληθούς χάνουν τον σχετικιστικό τους χαρακτήρα και ευθυγραμμίζονται με τις αποφάσεις του χαρισματικού ηγέτη.

Πόσο  μακριά,  όμως,  βρίσκεται  αυτό  το  σχήμα  από  την  αντιπλουραλιστική  και την  οιονεί  αυταρχική  φύση  του  λαϊκιστικού  φαινομένου,  η  οποία  καταγγελλόταν με πάθος όλα τα προηγούμενα χρόνια; Θα μπορούσε μήπως κάποιος να μιλήσει για  την  ακαταμάχητη  γοητεία  που  ασκεί  ο  λαϊκισμός  στο  εσωτερικό  του  αντιλαϊκιστικού στρατοπέδου?