Το παρακάτω κείμενο είναι του Οδυσσέα Βουδούρη, ο οποίος είναι γιατρός διδάκτωρ πανεπιστημίου Παρισιού, γνωστός όμως και για την κοινωνική του δραστηριότητα και προσφορά, από το μετερίζη των Γιατρών χωρίς σύνορα. Το κείμενο με τίτλο
"Γάμος ομόφυλων ζευγαριών από τον Homo Sapiens στον Homo deus "
αναρτήθηκε στο tvxs στις 19 Ιανουαρίου 2024. Το επέλεξα γιατί πιστεύω πως είναι το μοναδικό το οποίο αντιμετωπίζει με επιστημονική και κονωνική επάρκεια το θέμα στις μέρες μας αλλά και με την δέουσα προοπτική στη βάση των μελλοντικών ανακαλύψεων στο χώρο της βιοτεχνολογίας. Φυσικά μη γνωρίζοντας (εγώ)πολλά πάνω στο τελευταίο, σκέφτομαι πως μόνο μια ανώτερη ηθική συνολικά του ανθρώπινου γένους πλέον μπορεί να δώσει τις σωστές απαντήσεις στα ερωτήματα και τα προβλήματα που θα προκύπτουν. Η επιστήμη δεν πρόκειται να σταματήσει είτε θέλουμε είτε όχι. Μετά από αυτά ας αφιερώσουμε ελάχιστο χρόνο διαβάζοντας το
H προβαλλόμενη αντιπαράθεση μεταξύ μιας «νεωτεριστικής» και μιας «συντηρητικής» αντίληψης του γάμου, καλύπτει ένα πολύ πιο βαθύ και ουσιαστικό διακύβευμα. Το θέμα του γάμου ομόφυλων ζευγαριών δεν είναι τόσο σημαντικό θέμα αυτό καθ’ αυτό, όσο είναι οι αυτονόητες και νομοτελειακές του προεκτάσεις.
Οι προεκτάσεις αυτές οδηγούν απευθείας στην τεκνοθεσία και, από κει, στις συνθήκες αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους. Το θέμα συνεπώς ξεκινάει από μια σχετικά δευτερεύουσα συζήτηση, αλλά καταλήγει θέτοντας μια αναθεώρηση της αντίληψης της υπόστασης του ανθρώπου. Το παρόν κείμενο δεν αποτελεί υπεράσπιση της μιας θέσης ή της άλλης, αλλά είναι μια προσπάθεια καλύτερου προσδιορισμού ενός τόσο σημαντικού διακυβεύματος.
Για να μην υπάρξει παρανόηση σχετικά με όσα γράφω ακολούθως, νοιώθω την ανάγκη να συνοψίσω τις θέσεις μου σχετικά, αφενός με τον γάμο και, αφετέρου με τα δικαιώματα των ομόφυλων ζευγαριών. Πρώτον, το θέμα του γάμου με αφήνει προσωπικά αδιάφορο. Συμμερίζομαι μάλλον την αντίληψη που εκφράζει ποιητικά ο γνωστός τραγουδοποιός Georges Brassens με το τραγούδι «La non demande en mariage» (1).( To νόημα του τραγουδιού είναι ότι η αληθινή αγάπη δεν απαιτεί τον θεσμό του γάμου- Σημείωση της Σύνταξης)
Δεύτερον, είμαι υπέρμαχος και έχω αγωνιστεί για την ελεύθερη πρόσβαση των ομόφυλων ζευγαριών στον θεσμό του Συμφώνου Συμβίωσης. Τρίτον, δεν αξιολογώ το θέμα από θρησκευτική ή ηθική σκοπιά. Τέταρτον, πιστεύω ότι το δικαίωμα υιοθεσίας ενός πολίτη, ως άτομο, δεν μπορεί να περιορίζεται από τον σεξουαλικό του προσανατολισμό.
Η προσέγγισή μου εστιάζει στις νομοτελειακές κοινωνικές, ανθρωπολογικές και πρακτικές προεκτάσεις του γάμου ομόφυλων ζευγαριών. Υπάρχει σήμερα μια ισχυρή σύγκληση για την νομοθέτηση ενός τέτοιου θεσμού, αφενός από μια νεοφιλελεύθερη αντίληψη εν ονόματι της «ελευθερίας», και αφετέρου από μεγάλο μέρος της Αριστεράς, εν ονόματι των «δικαιωμάτων».
Παρεμπιπτόντως, προκαλεί εντύπωση η ξαφνική ένθερμη αφοσίωση, ανύπαρκτη μέχρι πρόσφατα, ορισμένων αριστερών στον θεσμό του γάμου. Και ακόμα περισσότερη εντύπωση προκαλεί η απουσία από τον λόγο τους κάθε αναφοράς στην ιστορική και κοινωνιολογική υπόσταση του γάμου. Ας υπενθυμίσουμε, ότι σύμφωνα με τον Friedrich Engels, ο γάμος συνδέεται απευθείας με το θέμα της κληροδότησης στις κοινωνίες όπου εμφανίζεται η ιδιωτική περιουσία (2), και δεν έχει καμία σχέση με «δικαίωμα» ή «ελευθερία».
Το ουσιαστικό ερώτημα, που δυστυχώς ανεπαρκώς τίθεται στο δημόσιο διάλογο, είναι αν οι προεκτάσεις του γάμου των ομόφυλων ζευγαριών οδηγούν πράγματι σε διεύρυνση των εννοιών των δικαιωμάτων και της ελευθερίας. Ας εξετάσουμε λοιπόν ποιες θα είναι αυτές οι προεκτάσεις, που αργά ή γρήγορα (και μάλλον γρήγορα), νομοτελειακά θα επέλθουν.
Ανθρωπολογικά, βιολογικά και ιστορικά, ο γάμος είναι ένας θεσμός που ενώνει μια γυναίκα και έναν άνδρα, ενόψει της αναπαραγωγής, η οποία στο ανθρώπινο είδος είναι αμφιγονική. Ο γάμος δεν είναι θεσμός απλής συμβίωσης (όπως το Σύμφωνο Συμβίωσης), ούτε αναγκαίος ή ικανός θεσμός της αγάπης (έστω και αν η αγάπη είναι πολύτιμη στο πλαίσιο του γάμου, όπως και σε κάθε σχέση).
Η αγάπη που έχουμε για έναν φίλο ή έναν συγγενή, δεν μας οδηγεί βέβαια στο γάμο. Ούτε χρειάζεται να παντρευτούμε την/τον σύντροφό μας για να την/τον αγαπήσουμε, ενώ μπορεί να μας αφήνει συναισθηματικά αδιάφορο στο πλαίσιο ενός γάμου. Ας το πούμε πιο απλά, αν δεν υπήρχε το βιολογικό θεμέλιο της αμφιγονικής αναπαραγωγής, δηλαδή της αναπαραγωγής μέσω συνένωσης δυο ατόμων διαφορετικού φύλου, δεν θα υπήρχε και γάμος.
Από κοινωνιολογική σκοπιά, γάμος ίσον σεξουαλική συνένωση – ίσον παιδιά. Για το λόγο αυτό εξάλλου, ο γάμος θεωρείται ολοκληρωμένος μόνο με την τέλεση της σεξουαλικής πράξης, οιωνός της επιτυχούς μελλοντικής αναπαραγωγής (και νόμος ορίζει ότι η υποχρέωση των συζύγων για φυσιολογικές γενετήσιες σχέσεις, αποτελεί στοιχείο της ουσίας του γάμου). Εξού και τα έθιμα με επίδειξη του ματωμένου σεντονιού, που ατονούν μεν, αλλά μαρτυρούν πάντα τις βαθιές ρίζες του γάμου.
Επίσης, το γεγονός ότι η στειρότητα στο πλαίσιο του γάμου δύναται να οδηγήσει στην ακύρωσή του, αποτελεί προφανή ένδειξη του προορισμού του. Τέλος, ας υπενθυμίσουμε ότι ακόμα και στις κοινωνίες με επίσημη πλήρη αποδοχή των ομόφυλων ζευγαριών, όπως οι πολιτείες της Αρχαίας Ελλάδας, αυτή η σχέση δεν υποκαθιστά το «αντρόγυνο» και δεν οδηγεί βέβαια σε γάμο.
Ας συνομολογήσουμε λοιπόν, ότι η διατύπωση πως ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών «θα μπορούσε» να οδηγήσει στην τεκνοθεσία, είναι παραπλανητική, διότι ο γάμος εννοιολογικά εμπεριέχει υποχρεωτικά την τεκνοθεσία. Η ιδέα ότι, αν θεσμοθετηθεί ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών, υπό το υπάρχον καθεστώς του ανδρόγυνου (χωρίς διακρίσεις εν ονόματι των ίσων δικαιωμάτων), θα μπορούσε να υπάρξει περιορισμός της τεκνοθεσίας, είναι μια απόλυτη ψευδαίσθηση.
Προβάλλεται βέβαια ένα «δυνατό επιχείρημα» υπέρ της τεκνοθεσίας στο πλαίσιο του γάμου ομόφυλων ζευγαριών. Η επίκληση των δικαιωμάτων και της ελευθερίας έχει έναν αέρα αληθοφάνειας, αλλά παραμένει αίολο επιχείρημα όσο δεν προσδιορίζεται το ακριβές περιεχόμενο τέτοιων «δικαιωμάτων» και «ελευθερίας». Διότι, με αντίστοιχη επίπλαστη λογική, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι η αδυναμία πρόσβασης μιας γυναίκας 80 χρονών στην υποβοηθούμενη γονιμοποίηση αποτελεί καταπάτηση των δικαιωμάτων της και στέρηση μιας ελευθερίας της. Κάτι βέβαια που σηκώνει πολύ συζήτηση!
Αν θέσουμε την τεκνοθεσία ως «δικαίωμα» θα πρέπει επίσης να καταργήσουμε κάθε ηλικιακό περιορισμό στην υιοθεσία. Ας υπενθυμίσουμε ότι στην υφιστάμενη νομοθεσία, ο υιοθετών πρέπει να έχει ηλικία από 30 ως 60 ετών και ελάχιστη διαφορά ηλικίας 18 ετών με τον υιοθετούμενο. Η λογική (αν πρόκειται για λογική) της «ισότητας» δεν μπορεί να στερεί σε έναν 65χρονο το δικαίωμα που απολαμβάνει ένας 55χρονος. Ούτε σε ένα 30χρονο να υιοθετεί έναν έφηβο 15χρονο ή ακόμα και έναν περίπου συνομήλικό του.
Η επίκληση του «δικαιώματος» στην διεκδίκηση του γάμου και της τεκνοθεσίας «για όλους», πάσχει λογικά διότι παραβλέπει και αναιρεί την έννοια της διαφορετικότητας. Αυτή η διαφορετικότητα, που οδηγεί πχ στην απαγόρευση συμμετοχής ενός άνδρα σε αθλητικούς αγώνες γυναικών, ή ενός αρτιμελή ατόμου στους Παραολυμπιακούς αγώνες. Και η διαφορετικότητα αυτή δεν προσκρούει βέβαια στην ισότητα.
Επίσης, και είναι μάλλον το πιο σημαντικό, η προαναφερόμενη αντίληψη περί «δικαιωμάτων», αγνοεί το δικαίωμα του παιδιού να έχει ως αναφορά της ύπαρξής του, έναν πατέρα και μια μητέρα. Όπως εύστοχα αναφέρθηκε πρόσφατα στη Βουλή, αυτή η αντίληψη παραβλέπει τις έννοιες της πατρότητας και της μητρότητας, η ύπαρξη των οποίων είναι πρωταρχικό δικαίωμα του παιδιού, αλλά και κάθε ανθρώπου.
Μπορούμε να εξετάσουμε το επιχείρημα των «δικαιωμάτων» και από την αντίστροφη πλευρά. Εφόσον ο γάμος θα είναι «δικαίωμα για όλους», και τα ομόφυλα ζευγάρια θα πρέπει να έχουν «τα ίδια δικαιώματα» με τα ετερόφυλα, λογικά και πλέον νομικά, θα περιλαμβάνεται στα δικαιώματα αυτά, η απόκτηση από το ομόφυλο ζευγάρι, «δικών του» παιδιών.
Υπό αυτή την οπτική γωνία, ένα ομόφυλο ζευγάρι θα βρίσκεται ακριβώς στην ίδια προβληματική θέση που βρίσκεται σήμερα ένα ετερόφυλο πάσχον από στειρότητα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η πολιτεία και η ιατρική θα έχουν καθήκον να αποκαταστήσουν το πρόβλημα χωρίς διακρίσεις. Η λύση της «παρένθετης μητέρας» είναι ήδη εφαρμόσιμη και πλέον θα είναι στη διάθεση των ομόφυλων ζευγαριών βάσει νόμου.
Αλλά θα παραμένει μια «μεσοβέζικη» λύση, εφόσον δεν επιτρέπει στα ομόφυλα ζευγάρια αυτό που απολαμβάνουν τα ετερόφυλα, δηλαδή να έχουν παιδιά γονιδιακά δικά τους. Συνεπώς, όπως η ιατρική βοηθάει σε αντίστοιχες περιπτώσεις τα πάσχοντα αντρόγυνα, θα καλείται να βοηθήσει τα ομόφυλα πάσχοντα ζευγάρια. Και το ιδιαίτερο είναι ότι πλέον η σύγχρονη ιατρική μπορεί να το κάνει!
Πράγματι, σήμερα η επιστήμη είναι σε θέση να δημιουργήσει βιώσιμο έμβρυο από δυο κύτταρα δυο ατόμων του ίδιου φύλου (3). Για ένα ομόφυλο ζευγάρι γυναικών, η συνέχεια είναι απλή, εφόσον το έμβρυο θα μπορεί να τοποθετηθεί στην μήτρα μιας εκ των δυο μητέρων. Για τους άνδρες ο δρόμος είναι λίγο πιο δύσβατος, αλλά ήδη διαφαίνονται λύσεις με την μεταμόσχευση μήτρας.
Τέτοια μεταμόσχευση σε γυναίκα χωρίς μήτρα, πραγματοποιήθηκε ήδη και η γυναίκα αυτή έγινε έγκυος και γέννησε ένα υγιές μωρό (4). Σήμερα η δυνατότητα να πραγματοποιηθεί τέτοια μεταμόσχευση σε άνδρα διερευνάται και βρίσκεται προ των πυλών (5). Εν ονόματι των ίσων δικαιωμάτων και της ελευθερίας, πως θα είναι δυνατόν να στερήσουμε σε έναν άντρα, νομίμως παντρεμένο με έναν άλλον άντρα, να εγκυμονήσει και να γεννήσει;
Αλλά το μονοπάτι των «δικαιωμάτων» και της «ελευθερίας» έξω από οποιοδήποτε πλαίσιο, οδηγεί και σε άλλες νέες ιδιαίτερες καταστάσεις. Είναι γνωστό ότι αρκετοί άνθρωποι δεν συγκροτούν μόνο «ζευγάρια», αλλά ενίοτε και «τριάδες». Αν ο γάμος είναι δικαίωμα, είναι άραγε λογικό να στερείται σε άτομα που επιλέγουν να ζήσουν τριαδικά; Προφανώς όχι. Ακολουθώντας αυτή την λογική, θα πρέπει να θεσπιστούν και τριαδικοί γάμοι, όπου οι σύζυγοι, ενωμένοι από τα δεσμά του γάμου, θα έχουν πρόσβαση στο κεντρικό δικαίωμα του γάμου, δηλαδή στην απόκτηση δικού τους παιδιού.
Και εδώ πάλι η ιατρική επιστήμη θα μπορεί να δώσει λύσεις. Η βιοτεχνολογία είναι σήμερα σε θέση να δημιουργήσει έμβρυα προερχόμενα από γενετικό υλικό περισσοτέρων των δυο γονέων. Πρόσφατα αυτό επιτεύχθηκε στο ανθρώπινο είδος και γεννήθηκε παιδί προερχόμενο από 3 γονείς ταυτόχρονα (6). Έγινε βέβαια για ιατρικούς λόγους, προς αποφυγή μετάδοσης μιας συγκεκριμένης ασθένειας. Αλλά βέβαια τίποτα δεν θα εμποδίζει να εφαρμοστεί και για «τριάδες», που θα έχουν νομίμως συνάψει δεσμά γάμου.
Ας το διατυπώσουμε λοιπόν απλά και ξεκάθαρα. Το μόνο πραγματικά ουσιαστικό, βαθύ και πρακτικό θέμα που θέτει σε τελική ανάλυση ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών, είναι η πολιτειακή θεσμοθέτηση μιας νέας μορφής ομόφυλης αναπαραγωγής του ανθρώπινου είδους. Εξάλλου, αν η στόχευση του γάμου ομόφυλων δεν ήταν η αναπαραγωγή, θα μπορούσε χωρίς πρόβλημα να επιτευχθεί με διεύρυνση του Συμφώνου Συμβίωσης.
Τα προαναφερόμενα μπορεί, εκ πρώτης όψεως, να ακούγονται σήμερα σαν απίθανες υποθέσεις. Δεν είναι όμως! Σκεφτείτε εξάλλου, πόσο περισσότερο «απίθανη υπόθεση» θα θεωρούταν ο γάμος ομόφυλων ζευγαριών πριν μόλις δυο γενιές, όταν η ομοφυλοφιλία αποτελούσε ποινικό αδίκημα. Αποτελεί απόλυτα λογική και νομοτελειακή εξέλιξη. Και αυτή η εξέλιξη εγγράφεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο της εποχής μας, που περιέχει δυο κύρια χαρακτηριστικά.
Πρώτον, η επιστήμη και η τεχνολογία έχουν πάρει μια πορεία εκθετικής ανάπτυξης, ενώ έχουν ταυτόχρονα «αυτονομηθεί». Δηλαδή, η ανάπτυξή τους τείνει να γίνει αυτοσκοπός και όχι να υπηρετεί προκαθορισμένους στόχους, ανθρωποκεντρικά μελετημένους.
Δεύτερον, οι κοινωνίες μας χάνουν με γοργό ρυθμό τις προηγούμενες ιστορικές τους αναφορές (καλές ή κακές), χωρίς να έχουν ωριμάσει καινούργιες, ικανές να δώσουν ένα στέρεο πλαίσιο αξιών. Αν μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την σύγχρονη κοινωνία με ένα μοναδικό άνθρωπο, ίσως η καλύτερη εικόνα θα ήταν ενός ατόμου με την επιστημονική ευφυΐα του Αϊνστάιν, ικανό να κατασκευάσει ατομικές βόμβες, και την σωφροσύνη ενός οκτάχρονου παιδιού.
Ο σημερινός άνθρωπος διακατέχεται από την (ψευ)αίσθηση ότι όλα είναι εφικτά, ότι καθετί τεχνολογικά εφικτό είναι και χρήσιμο και ότι «δικαιούται» τα πάντα (αυτό παραδόξως συμβαίνει σε μια εποχή όπου οι συνθήκες ζωής της πλειονότητας των ανθρώπων χειροτερεύουν).
Αυτή η πραγματικότητα οδήγησε ορισμένους διανοητές να υποστηρίξουν ότι πλέον το ανθρώπινο είδος περνάει από το στάδιο του Homo sapiens στην εποχή του «Homo Deus». Δηλαδή, του ανθρώπου που καταρρίπτει το πλαίσιο της ανθρώπινης συνθήκης, που τον όριζε μέχρι σήμερα, και δημιουργεί μια ανθρωπολογική υπόσταση δικής του επινόησης, πέρα από τους βιολογικούς, φυσικούς, ιστορικούς νόμους, που τον δημιούργησαν. Δεν αποκλείεται οι ιστορικοί του μέλλοντος, να σημειώσουν ότι αυτή η μετάβαση συνέπεσε με την εποχή όπου διάφορα κράτη θέσπιζαν τον «Γάμο ομόφυλων ζευγαριών».
Γιατί όχι! Όπως διευκρίνισα εισαγωγικά, το κείμενο αυτό δεν αποσκοπεί στην αποτύπωση μιας ορισμένης θέσης. Και είναι προφανώς σεβαστή η άποψη ότι η θέσπιση του γάμου ομόφυλων ζευγαριών αποτελεί μια πολιτειακή πρόοδο. Σίγουρα όμως είναι ασύνετο να το θεωρούμε και «προφανές».
Απαιτείται να αντιληφθούμε, υπό το φως των όσων προανέφερα, ότι αυτή η εξέλιξη, συμπαθής και ελκυστική όσο αφορά τον ελευθεριακό της χαρακτήρα, ενδέχεται να αποτελεί ένα ιστορικό και ανθρωπολογικό ατόπημα. Είναι τελικά ο γάμος το κατάλληλο κέλυφος για την σχέση των ομόφυλων ζευγαριών;
Ποιος αποφασίζει τελικά; Μου φαίνεται παράταιρο μια τόσο θεμελιακή απόφαση για την κοινωνία μας, να ληφθεί στο πλαίσιο μιας διαδικασίας ολίγων ημερών, από 300 ανθρώπους, οι οποίοι ποτέ δεν έλαβαν μια ρητή εξουσιοδότηση, σχετική με το θέμα. Ειδικά όταν όλοι γνωρίζουμε ότι μια τέτοια απόφαση λαμβάνεται υπό την πίεση πολιτικών σκοπιμοτήτων, απουσία κοινωνικού διαλόγου και ακόμα υπό την πίεση… της «κομματικής πειθαρχίας»! Θα ήταν ίσως πιο λογικό να αποτελέσει αντικείμενο δημοψηφίσματος, κατόπιν μιας ικανής περιόδου κοινωνικού διαλόγου, με κοινωνιολογικό, ανθρωπολογικό, ακόμα και φιλοσοφικό φωτισμό.
Σε κάθε περίπτωση, μια θετική απάντηση, θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι ανοίγει την πόρτα, έστω και χαραμάδα, σε μια ανατροπή της υπάρχουσας ανθρωπολογικής, βιολογικής και ιστορικής ανθρώπινης συνθήκης, με ορίζοντα (μακρινό ίσως, αλλά μάλλον όχι και τόσο) αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «Homo Deus». Είναι και αυτό μια επιλογή.
Σε περίπτωση αρνητικής απάντησης, είναι αναγκαίο να διατυπωθεί μια εναλλακτική πρόταση δημιουργίας θεσμικού κελύφους, που θα αναγνωρίζει και θα θεσπίζει την ύπαρξη, την ελευθερία και τα δικαιώματα του ομόφυλου ζεύγους, που τόσο άδικα έχουν κακοποιηθεί, διαχρονικά ανά τον κόσμο. Μια τέτοια προσπάθεια προσδιορισμού των όρων ενός εναλλακτικού θεσμικού πλαισίου, ανταποκρινόμενο στην ιδιαίτερη κοινωνική υπόσταση της ομόφυλης σχέσης, θα επιχειρήσω σε ένα επόμενο άρθρο.
1. Georges Brassens – La non demande en mariage. https://www.dailymotion.com/video/x5uihs
2. Friedrich Engels – Η καταγωγή της οικογενείας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους.
3. Institut Européen de Bioéthique 2015-03-06 – Création ovule et sperme à partir de cellule de peau.
4. Science & Vie 2014-10-06 – Naissance par utérus greffé.
