Σχετικά με το φαινόμενο των ηλίθιων επαγγελμάτων

Σχετικά με το φαινόμενο των ηλίθιων επαγγελμάτων

Ο David Graeber ίσως ο σημαντικότερος κοινωνικός ανθρωπολόγος της εποχής μας έφυγε νωρίς. Πρόφτασε όμως στα 59 χρόνια του να δώσει πάρα πολλά και στην επιστήμη και στην κοινωνία. Ήταν καθηγητής στο London school of Economics και αρκετά βιβλία και εργασίες έχουν μεταφραστεί στα Ελληνικά. Από την άλλη οι ημέρες των Χριστουγέννων είναι συνυφασμένες με το πατροπαράδοτο έθιμο των δώρων.

Προσωπικά για εμένα το δώρο είναι δεμένο με το βιβλίο. Η διαμονή στην Αθήνα είναι η κατάλληλη ευκαιρία για επίσκεψη στα πλούσια τίτλων βιβλιοπωλεία του κέντρου. Εκεί ανάμεσα σε σωρούς διαφόρων τίτλων, και παντοειδών επικεφαλίδων σκάλωσε το μάτι μου στο ΧΡΕΟΣ του Ντέιβιντ Γκρέμπερ. Ένας ογκώδης τόμος 600 σελίδων που από τις πρώτες γραμμές με συνεπήρε. Φυσικά θα αργήσει να γυρίσει η 600στή σελίδα αλλά δεν απελπίζομαι. Μέχρι τότε έκρινα σκόπιμο να ανεβάσω σε μετάφραση την ομιλία του συγγραφέα με τον παραπάνω ευρηματικό τίτλο. Η ομιλία στη πλήρη μορφή της αναγνώστηκε στο φεστιβάλ της CNT (Confédération nationale du travail). Επεκτεινόταν σε 6 πυκνές σελίδες, άρα πόσοι θα την έφταναν στην τελευταία; Δεν ήμουν καθόλου αισιόδοξος. Αποφάσισα να την μετριάσω. Καλά η κακά υπάρχει στο διαδίκτυο και όποιος θέλει την βρίσκει. Όσο το γιατί πρέπει να διαβαστεί, η απάντηση είναι αυτονόητη. Διαβάστε τη και θα το δείτε…

Σχετικά με το φαινόμενο των ηλίθιων επαγγελμάτων

Το 1930, ο John Maynard Keynes είχε προβλέψει ότι, μέχρι το τέλος του αιώνα, οι τεχνολογίες θα είχαν προχωρήσει αρκετά ώστε χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο ή οι ΗΠΑ να μπορούν να εφαρμόσουν μία 15ωρη εβδομάδα εργασίας. Όλα δείχνουν ότι είχε δίκιο. Με τεχνολογικούς όρους, είμαστε απόλυτα σε θέση να το κάνουμε. Και όμως δεν συνέβη. Αντίθετα, η τεχνολογία επιστρατεύτηκε με σκοπό να βρεθούν τρόποι για να μας κάνει να εργαζόμαστε περισσότερο. Χρειάστηκε γι' αυτό να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας που ήταν στην πραγματικότητα άχρηστες.

Γιατί η ουτοπία που υποσχέθηκε ο Keynes δεν υλοποιήθηκε ποτέ; Η τυπική απάντηση σήμερα είναι ότι δεν έλαβε υπόψη τη μαζική αύξηση του καταναλωτισμού. Ανάμεσα στις λιγότερες ώρες εργασίας και τα περισσότερα παιχνίδια και διασκεδάσεις, φαίνεται να επιλέξαμε συλλογικά τη δεύτερη εναλλακτική λύση. Ναι, υπήρξαμε μάρτυρες της δημιουργίας μιας μεγάλης ποικιλίας θέσεων εργασίας και βιομηχανιών από τη δεκαετία του 1920 και μετά. Ποιές είναι ακριβώς αυτές οι νέες θέσεις εργασίας; Μία πρόσφατη έκθεση που συγκρίνει την απασχόληση στις Ηνωμένες Πολιτείες μεταξύ 1910 και 2000 μας δίνει μια σαφή εικόνα (θα πρέπει να σημειωθεί παρεμπιπτόντως ότι μια παρόμοια έκθεση συντάχθηκε για την απασχόληση στο Ηνωμένο Βασίλειο). Κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα, ο αριθμός των εργαζομένων που απασχολούνταν στη βιομηχανία ή τη γεωργία μειώθηκε σημαντικά. Ταυτόχρονα, οι θέσεις εργασίας "επαγγελματιών, διαχειριστών, διευθυντών, πωλητών και υπαλλήλων στον κλάδο των υπηρεσιών" τριπλασιάστηκαν, περνώντας "από το ένα τέταρτο στα τρία τέταρτα του συνόλου των εργαζομένων".  Τα παραγωγικά επαγγέλματα, όπως προβλεπόταν, μπόρεσαν σε μεγάλο βαθμό να αυτοματοποιηθούν. Αλλά αντί να οδηγηθούμε σε μια μαζική μείωση των ωρών εργασίας που θα απελευθέρωνε τον παγκόσμιο πληθυσμό και θα του επέτρεπε να αφιερωθεί στα δικά του σχέδια, οράματα, απολαύσεις και ιδέες, παρατηρήσαμε αντιθέτως την διόγκωση, όχι μόνο των κλάδων "υπηρεσιών", αλλά και του διοικητικού τομέα, καθώς και την δημιουργία νέων κλάδων όπως οι χρηματιστικές υπηρεσίες, το τηλεμάρκετινγκ, ή την άνευ προηγουμένου ανάπτυξη τομέων όπως το εταιρικό δίκαιο, οι πανεπιστημιακές και υγειονομικές διοικήσεις, οι ανθρώπινοι πόροι ή ακόμα και οι δημόσιες σχέσεις…

Αυτό προτίθεμαι να ονομάσω "ηλίθια επαγγέλματα"

Είναι σαν κάποιος να επινοεί περιττές δουλειές, απλά για να συνεχίζει να μας κάνει όλους να δουλεύουμε. Και εδώ βρίσκεται όλο το μυστήριο. Σε ένα καπιταλιστικό σύστημα, είναι αυτό ακριβώς που υποτίθεται ότι δεν πρέπει να συμβαίνει. Στα παλιά και αναποτελεσματικά σοσιαλιστικά κράτη, όπως η ΕΣΣΔ, όπου η απασχόληση θεωρήθηκε δικαίωμα και ιερό καθήκον, το σύστημα δημιουργούσε όσες θέσεις εργασίας χρειαζόταν (αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους έπρεπε να υπάρχουν τρία άτομα στα σούπερ μάρκετ για να σου σερβίρουν ένα κομμάτι κρέας).

Ενώ οι εταιρείες προχωρούν σε αλύπητες εκστρατείες μείωσης εξόδων, οι απολύσεις αυτές αγγίζουν κυρίως την τάξη των ανθρώπων που παράγουν, μετακινούν, επισκευάζουν ή συντηρούν πράγματα· ενώ μέσα από μια παράξενη αλχημεία που κανείς δεν μπορεί να εξηγήσει, ο αριθμός των "γραφιάδων" φαίνεται να διογκώνεται και να καταλήγουν όλο και περισσότεροι υπάλληλοι, όπως οι εργαζόμενοι της πρώην ΕΣΣΔ, να δουλεύουν 40 ή 50 ώρες την εβδομάδα, αλλά με ένα πραγματικά ωφέλιμο χρόνο εργασίας 15 ωρών, ακριβώς όπως το προέβλεπε ο Keynes, καθώς ο υπόλοιπος χρόνος τους συνίσταται στο να διοργανώνουν ή να συμμετέχουν σε παρακινητικά σεμινάρια, να ενημερώνουν το προφίλ τους στο Facebook ή να κατεβάζουν τηλεοπτικές σειρές.

Η απάντηση προφανώς δεν είναι οικονομική: είναι ηθική και πολιτική. Η άρχουσα τάξη κατάλαβε ότι ένας ευτυχισμένος, παραγωγικός  πληθυσμός που διαθέτει ελεύθερο χρόνο, είναι ένας θανατηφόρος κίνδυνος (σκεφτείτε τι συνέβη όταν άρχισε αυτό να υλοποιείται στη δεκαετία του 1960). Συνειδητοποιώ όμως τώρα ότι ένα τέτοιο επιχείρημα θα εγείρει αμέσως αντιρρήσεις: "Ποιος είστε εσείς για να καθορίσετε ποιές θέσεις εργασίας είναι πραγματικά "απαραίτητες "; Αλλά και τι σημαίνει "απαραίτητο";. Δεν θα επέτρεπα στον εαυτό μου να πω σε κάποιον που πιστεύει ότι η συμβολή του στον κόσμο είναι σημαντική ότι αυτό δεν ισχύει. Τι γίνεται όμως με τους ανθρώπους που είναι πεπεισμένοι ότι η δουλειά τους δεν έχει νόημα; …

Μπορούμε, έτσι, να θέσουμε πολλά ερωτήματα, ξεκινώντας από το ακόλουθο: τι μας μαθαίνει αυτό για την κοινωνία μας, αυτή η εξαιρετικά περιορισμένη ζήτηση για ταλαντούχους μουσικούς-ποιητές και αυτή η φαινομενικά απεριόριστη ζήτηση για δικηγόρους που ειδικεύονται στο εταιρικό δίκαιο; (Απάντηση: εάν το 1% του πληθυσμού ελέγχει το μεγαλύτερο μέρος του διαθέσιμου πλούτου, αυτό που αποκαλούμε "αγορά" εξυπηρετεί μόνο αυτό που οι ίδιοι - και κανένας άλλος - κρίνουν χρήσιμο ή σημαντικό). Στην πραγματικότητα, δεν νομίζω ότι έχω γνωρίσει ούτε έναν εταιρικό δικηγόρο που να μην πιστεύει ότι η δουλειά του είναι ηλίθια. Το ίδιο ισχύει για όλους τους νέους κλάδους που αναφέρονται πιο πάνω. Υπάρχει μια ολόκληρη τάξη επαγγελματιών οι οποίοι, αν τους συναντούσατε σε ένα πάρτι και τους λέγατε ότι ασχολείστε με κάτι ενδιαφέρον (την ανθρωπολογία, για παράδειγμα), θα έκαναν τα πάντα για να αποφύγουν τη συζήτηση γύρω από τη δουλειά τους. Μετά από μερικά ποτά, θα μπορούσαν βέβαια να βγάλουν ένα λογύδριο σχετικά με το πόσο ηλίθια και αδιάφορη είναι η δουλειά τους.

Υπάρχει εδώ μία βαθιά ψυχολογική βία. Πώς θα μπορούσαμε έστω και να ξεκινήσουμε να μιλάμε για αξιοπρέπεια στην εργασία, όταν νιώθουμε ότι η δουλειά μας δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει; Πώς γίνεται αυτή η κατάσταση να μην δημιουργεί ένα βαθύ αίσθημα οργής και δυσαρέσκειας; Πρόκειται ωστόσο για το ιδιοφυές χαρακτηριστικό αυτής της κοινωνίας, της οποίας οι ηγέτες βρήκαν τρόπο… να διασφαλίσουν ότι η οργή θα κατευθύνεται άμεσα και με ακρίβεια κατά εκείνων των οποίων οι πράξεις έχουν νόημα. Για παράδειγμα, στην κοινωνία μας, φαίνεται να υπάρχει ένας κανόνας, σύμφωνα με τον οποίο όσο περισσότερο μια εργασία ωφελεί ξεκάθαρα τους άλλους, τόσο λιγότερο θα πληρώνεται.: τι θα συνέβαινε εάν εξαφανιζόταν αυτή η τάξη των εργαζομένων; Ανεξάρτητα από το τι πιστεύει κανείς για τις νοσοκόμες, τους σκουπιδιάρηδες ή τους μηχανικούς, αν εξαφανίζονταν, οι συνέπειες θα ήταν άμεσες και καταστροφικές. Ένας κόσμος χωρίς δασκάλους ή εργάτες θα γινόταν σύντομα προβληματικός,. Από την άλλη, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε πώς θα αντιδρούσε η ανθρωπότητα αν εξαφανίζονταν οι διευθυντές, οι λομπίστες, οι ερευνητές δημοσίων σχέσεων, οι τηλεπωλητές, ή οι νομικοί σύμβουλοι (πολλοί πιστεύουν ότι θα τα πήγαινε πολύ καλύτερα). Ωστόσο, εκτός από λίγες εξαιρέσεις που προβάλλονται σκοπίμως (οι γιατροί), ο κανόνας φαίνεται εκπληκτικά έγκυρος.

Με ακόμη πιο διεστραμμένο τρόπο, φαίνεται πως υπάρχει μία συναίνεση σχετικά με τα πράγματα που πρέπει να παραμείνουν όπως έχουν. Αυτό είναι ένα από τα μυστικά δυνατά σημεία του δεξιού λαϊκισμού. Μπορείτε να το δείτε όταν τα ταμπλόιντ επιτίθενται στους εργαζόμενους που παραλύουν το μετρό του Λονδίνου: Το γεγονός ότι αυτοί οι εργαζόμενοι μπορούν να παραλύσουν το μετρό δείχνει ότι η δουλειά τους είναι απαραίτητη, αλλά αυτό ακριβώς είναι που φαίνεται να ενοχλεί. Είναι περίπου σαν να τους λένε "Εσείς έχετε τις πραγματικές δουλειές! Κι αυτό δεν σας φτάνει, έχετε και το θράσος να ζητάτε συντάξεις μεσαίας κατηγορίας και την κοινωνική ασφάλεια;"

"Αν κάποιος είχε επινοήσει ένα εργασιακό καθεστώς με στόχο τη διαιώνιση της δύναμης του χρηματιστικού κεφαλαίου, δεν θα μπορούσε εύκολα να καταφέρει κάτι καλύτερο. Οι πραγματικοί παραγωγικοί εργαζόμενοι συντρίβονται συνεχώς και υφίστανται εκμετάλλευση. Οι υπόλοιποι χωρίζονται σε ένα στρώμα ανέργων που διαπομπεύονται παντού και ένα στρώμα ανθρώπων που πληρώνονται για να μην κάνουν τίποτα, σε θέσεις σχεδιασμένες να ταυτίζονται με τις προοπτικές και τις ευαισθησίες της άρχουσας τάξης (διευθυντές, διαχειριστές, κ.λπ.), ιδιαίτερα στην χρηματιστική της εκδοχή.

 (το άρθρο δημοσιεύτηκε στο σάιτ του περιοδικού Strike (17 Αυγούστου 2013).